برج گنبد قابوس( کاووس ) کجاست؟| افسانه های این برج + ساعت بازدید

برج گنبد کاووس یا برج گنبد قابوس، یکی از سازه‌های برجسته معماری ایران است که شهرت جهانی دارد و به عنوان یکی از بزرگترین و برترین آثار تاریخی مهندسی بشر شناخته می‌شود. این اثر معماری ارزشمند، که در استان گلستان واقع شده است، ارتفاعی بالغ بر ۷۲ متر دارد و به عنوان بلندترین برج آجری جهان شناخته می‌شود. برج گنبد قابوس، ساختمانی است که توسط دستور قابوس ابن وشمگیر بنا شده است و به عنوان پانزدهمین اثر تاریخی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

معرفی برج قابوس

برج گنبد قابوس یا گنبد کاووس، یکی از ساختمان‌های تاریخی مربوط به قرن چهارم هجری است که در دوران حکومت شمس‌المعالی قابوس ابن وشمگیر، پادشاه آل زیار، ساخته شد. بر اساس کتیبه‌ای که به خط کوفی نوشته شده و در اطراف برج قرار دارد، ساخت این برج به دستور قابوس ابن وشمگیر در سال ۳۹۷ هجری قمری (۳۸۵ هجری شمسی) در حومه شهر جرجان (گنبد کاووس کنونی) انجام شد.
برج گنبد قابوس یا گنبد کاووس که تماماً از آجر ساخته شده است، یک سازه تاریخی به گونه‌ای شگفت‌انگیز است که بسیاری از معماران مشهور جهان آن را به عنوان بهترین نمونه مهندسی در تاریخ بشر توصیف کرده‌اند. با این حال، تا به حال هیچ کس نتوانسته است به طور قطع کاربرد این بنا را تشریح کند.
برج گنبد قابوس در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ۸۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سی و ششمین همایش یونسکو به عنوان بخشی از میراث جهانی یونسکو درج شد.

سال ساخت برج قابوس

سال ۳۹۷ هجری قمری (۳۸۵ هجری شمسی)

موقعیت مکانی برج قابوس

برج گنبد قابوس یکی از جاهای دیدنی گنبد کاووس در استان گلستان است که بین خیابان جمهوری و قابوس قرار دارد. برای دسترسی به این جاذبه می‌توانید از اتوبوس استفاده کنید و در ایستگاه گنبد-بندر پیاده شوید و حدود یک کیلومتر را پیاده بروید. روش دیگر دسترسی به شهر گنبد کاووس استفاده از تاکسی‌ است که در تمام نقاط شهر فعالیت می‌کنند.

آدرس برج گنبد قابوس:

استان گلستان، گنبد کاووس، خیابان امام خمینی شمالی، بین خیابان جمهوری و قابوس، باغ ملی

تاریخچه گنبد قابوس

برج گنبد قابوس در دوره حکومت قابوس بن وشمگیر از سلسله آل زیار ساخته شد. این برج باستانی در جرجان، که مرکز هنر و دانش ایران بود، در بازه زمانی ۳۷۵ تا ۴۰۲ هجری قمری بنا شد. در دوره حملات مغول، شهر جرجان به طور کامل ویران شد و امروزه فقط برج گنبد قابوس در فاصله سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس باقی مانده است. این برج تنها یادگاری است که از آن شهر باقی مانده و به عنوان یک نماد ارزشمند باقی می‌ماند.

آسیب های وارد شده به برج گنبد قابوس

قسمت‌های مختلف بنا، از جمله پایه، سردر ورودی، خروجی‌های آجری و غیره، در طول تاریخ آسیب‌های متعددی را تحمل کرده‌اند. عوامل طبیعی مانند باد، باران و آفتاب، تأثیر چندانی بر ظاهر بنا نداشته و تنها تابش آفتاب سوزان باعث تغییر کمی در رنگ آجرها شده و باران باعث فرسایش برخی نقاط آن شده است. ایجاد حفره‌های عمیق به عمق دو تا ۲٫۵ متر و خرد شدن آجرها نشان از بی‌توجهی مردم نسبت به این بنا ارزشمند است.
قسمت‌هایی از بنا، به ویژه بخش مخروطی برج، در اثر اصابت گلوله‌های توپ‌های روسی آسیب دید و پس از آن تحت مرمت قرار گرفت. معروف است که روس‌ها حفره‌هایی در اطراف ورودی، پایه‌ها و سایر بخش‌های گنبد قابوس ایجاد کردند به امید دست یافتن به گنج. این اقدام باعث قرار گرفتن بنا در خطر بسیار شد، اما برای آن‌ها اهمیتی نداشت. بعد از ناامیدی از یافتن گنج، این نیروها به شلیک درآمدند و اصابت گلوله به سمت شرق و غرب بخش مخروطی، باعث تخریب دو تا سه متر از آن شد.
این برج در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی برای اولین بار با استفاده از طرح قدیمی خود بازسازی شد. همچنین در دوره‌های زمانی ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۰، ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ و ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۱ هجری شمسی نیز مرمت و تعمیر شد.

چه قسمت هایی از برج قابوس آسیب دیده است؟

پایه، سردر ورودی، خروجی‌های آجری، بخش مخروطی برج

معماری برج قابوس

میل گنبد قابوس به عنوان یکی از بناهای برجسته و منحصر به فرد جهان شناخته می‌شود. مهندسان باتجربه از سراسر جهان آن را به‌عنوان یکی از سازه‌های فنی و منحصربه‌فرد تحسین کرده‌اند. این برج نمادی از دوران افتخارآفرینی خاندان آل زیار در شهر گرگان و استان گلستان است. شکل بدنه آن به صورت مخروطی است و درب آن به سمت جنوب شرقی باز می‌شود، به سوی محل طلوع خورشید. زیبا و جذاب نیست؟ همچنین دو ردیف کتیبه بر روی بدنه برج قرار گرفته‌اند که همچنین بدونی شبیه به یک کمربند است که بنا را زینت‌بخشی کرده است.
نقشه آن به شکل ستاره‌ای طراحی شده است و ارتفاع گنبد مخروطی حدود ۱۸ متر است. ارتفاع کلی ساختمان برج قابوس حدود ۵۵ متر می‌باشد، که با در نظر گرفتن تپه موجود در محل بنا، به حدود ۷۰ متر می‌رسد. روی بدنه گنبد حدود ۱۰ ترک وجود دارد، به‌طوری که رأس هر ترک حدود ۱٫۶ متر و قاعده آن حدود ۱٫۴ متر با فاصله‌ای از یکدیگر قرار دارند. محیط اصلی گنبد نیز به طول ۳۰ متر می‌رسد. همچنین، روی بدنه شرقی گنبد می‌توان روزنه‌ای دید که ارتفاع آن به حدود ۲ متر می‌رسد. مشخصات روزنه به این شرح است:
عرض قسمت بالایی گنبد ۷۳ سانتی‌متر، عرض قسمت میانی گنبد ۷۵ سانتی‌متر و عرض قسمت پایین گنبد ۸۰ سانتی‌متر است.

مشخصات کلی گنبد قابوس :

• ارتفاع گنبد مخروطی ۱۸ متر
• ارتفاع کلی ساختمان ۵۵ متر
• رأس هر ترک حدود ۱٫۶ متر و قاعده آن حدود ۱٫۴ متر
• محیط اصلی گنبد ۳۰ متر
• عرض قسمت بالایی گنبد ۷۳ سانتی‌متر
• عرض قسمت بالایی گنبد ۷۳ سانتی‌متر
• عرض قسمت پایین گنبد ۸۰ سانتی‌متر

مصالح به کار رفته در ساخت برج قابوس

بتون آرمه، اسکلت فلزی و فولاد در ساخت برج قابوس جایگاهی ندارند. تنها مصالح استفاده شده در این برج شامل آجر پخته قرمز و ملات ساروج هستند.

آجرهای پخته قرمز که به عنوان آجرهای ریشه‌دار شهرت دارند، در اثر مرور زمان و تابش خورشید به رنگ زرد طلایی تغییر می‌کنند. قدمت بنا، شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی باعث شده است که خزه طبیعی شفافی به رنگ طلایی روی آجرهای بدنه شکل گیرد و به بنا رنگ تازه‌ای ببخشد. شکل آجرها در تمام بدنه یکسان است، اما در قسمت بالایی و گنبد از آجرهایی به نام آجر کفشکی استفاده شده است. آجرها به ظاهر صاف و یکدست می‌باشند، با این حال ابعاد آن‌ها ممکن است متفاوت باشد.
در ساخت برج قابوس از ملات ساروج نیز استفاده شده است. این ملات از ترکیب خاک رس، آهک، ماسه بادی و گیاهی خاص به دست می‌آید و رنگ آن خاکستری است. ضخامت ملات بین آجرها در حدود دو تا چهار سانتی‌متر است و بدون هیچ فضای خالی‌ای بین ردیف‌های آجر کشیده می‌شود. این دقت و کیفیت در استفاده از ملات در بین آجرها، تحسین و تعجب بسیاری از کارشناسان را برانگیخته است. از دیدگاه کارشناسان، ترکیب و دقت در استفاده از ملات از جمله عواملی است که به پایداری و استحکام این ساختمان کمک می‌کند.

مصالح به کار رفته :

• آجر پخته قرمز
• ملات ساروج (ترکیبی از خاک رس، آهک، ماسه بادی و گیاهی)
  

معرفی قسمت های مختلف برج قابوس

پی یا پای‌بست

پایه آجری برج قابوس دارای ارتفاع ۱۵ متر است و داخل آن به صورت سرداب طراحی شده است. اما در حال حاضر، بخشی از کف سرداب به علت کاوش‌های مکرر جویندگان گنج، تخریب شده است، با این حال، قسمت‌های دیگر پاکار طاق هنوز در حال حفظ می‌باشند. این پایه در وسط یک تپه خاکی قرار گرفته است و تنها دو متر از ارتفاع آن بیرون از سطح تپه قابل مشاهده است. برج قابوس از نظر پی و پای‌بست بسیار استوار و مستحکم ساخته شده است، به گونه‌ای که تا به حال در برابر زلزله‌های بسیار قوی با شدت بیش از ۶ ریشتر، هیچ نشانه‌ای از تخریب یا تغییر مکان نداشته است.

بدنه

بدنه برج قابوس شامل فاصله پای‌بست تا زیر گنبد می‌شود که به شکل مدور و گرد ساخته شده است و ارتفاع آن ۲۷ متر است. این بخش از بنا با ۱۰ پره مثلثی‌شکل برجسته (پشت بند) احاطه شده است، که فاصله بین آنها ۱٫۳۴ متر است و شکل ستاره‌ای برج از این پره‌ها ناشی می‌شود. در قسمت ورودی، فاصله بین پره‌ها بیشتر از این مقدار است و این پره‌ها از پای‌بست تا زیر قسمت گنبدی امتداد دارند و فضای بین آنها با بلاک‌های آجری پر شده است.

شکل و ارتفاع بدنه :

به شکل مدور و گرد با ارتفاع 27 متر

گنبد مخروطی

گنبد مخروطی برج با ارتفاع ۱۸ متر دارای شیب تندی است و دو پوسته دارد که بدون هیچ واسطه‌ای روی بدنه برج قرار دارند. گنبد درونی به شکل نیم تخم‌مرغی با استفاده از آجر معمولی ساخته شده است و پوسته بیرونی از آجرهای ویژه‌ای به نام آجر کفشکی ساخته شده است. سطح مخروطی به حدی صاف و صیقلی است که پرندگان نمی‌توانند بر روی آن قرار بگیرند. همچنین، شیب بام مخروطی از تجمع آب باران روی آن جلوگیری می‌کند.

جنس گنبد مخروطی :

قسمت درونی از جنس آجر و قسمت بیرونی از آجر ویژه ای به اسم آجر کفشکی

نورگیر

روزنه برج قابوس در قسمت شرقی آن قرار دارد و تنها روزنه این سازه را تشکیل می‌دهد. ساقه روزنه به شکل مدور است و از ویژگی منحصربه‌فرد آن می‌توان به پشتبندهای مثلثی اشاره کرد. این پشتبندها به تعداد ده عدد و در فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند. آنها از پایبست بنا شروع شده و به قسمت زیرین گنبد ختم می‌شوند.

ویژگی روزنه نورگیر :

پشتبندهای مثلثی به تعداد 10 عدد

درون برج گنبد قابوس

درون بنای برج قابوس به سادگی بیرون آن است و تزیینات خاصی در آن مشاهده نمی‌شود. با انتقال توجه به دیواره و دیواره داخلی، شواهدی از استفاده از روکش گچی رنگی یا لعابی از گچ بر روی دیواره آجری مشاهده می‌شود. این پوشش گچی از ارتفاع هفت تا هشت متری از کف درونی برج تا راس داخلی مخروط قابل مشاهده است.

جنس قسمت درونی برج قابوس :

 روکش گچی رنگی یا لعابی از گچ

فضای انعکاس صدا

در حومه برج قابوس، به یک منطقه دایره‌ای می‌رسیدید که برای بازدیدکنندگان جالب است. در صورت قرار گرفتن در این دایره و صحبت کردن یا آواز خواندن، صدای شما از محیط منعکس می‌شود.

نمای برج قابوس

در ساخت برج قابوس، اولویت بیشتر بر استحکام و پایداری بنا قرار گرفته و معیارهایی مانند آراستگی و زیبایی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. همانطور که برج از نظر ظاهری ساده است، درون آن هم بدون تزیینات است. تنها تزییناتی که در این برج وجود دارد، مقرنس‌کاری‌های گچی و کتیبه‌هایی با خط کوفی هستند.

تزیینات برج قابوس :

مقرنس‌کاری‌های گچی و کتیبه‌هایی با خط کوفی

در ورودی

در جنوب برج قابوس، در ورودی مجهز به سردری با طاق نیم‌گرد و مقرنس‌کاری قرار دارد. این طاق به عنوان یکی از اولین نمونه‌های مقرنس‌کاری توسط محققان معماری شناخته شده است.

کتیبه ها

دورتادور برج، دو سری کتیبه با خط کوفی در قابهای مستطیلی از آجر نیم‌گرد را شامل می‌شود. این کتیبه‌ها از بالای در ورودی شروع شده و به صورت کمربندی در اطراف بنا ادامه می‌یابند. یکی از کتیبه‌ها در ارتفاع هشت متر از پای میل و دیگری در زیر گنبد مخروطی قرار دارد.
این کتیبه‌ها نیز، مشابه بنا، بدون تزیین و تنها با توجه به استحکام و دوام آن‌ها طراحی شده‌اند. نوشته‌های آن‌ها با استفاده از آجر ساده قرمزرنگ برجسته شده‌اند و به خوبی قابل خواندن هستند. مقیاس استفاده شده در برش کلمات کتیبه با ارزش و ارتفاع ساختمان هماهنگ است.

ارتفاع کتیبه های برج گنبد قابوس :

هشت متر از پای میل

کاربری برج قابوس

آرامگاه قابوس ابن وشمگیر

برج گنبد قابوس در ساختار خود با بسیاری از بناهای مشابه تفاوت دارد و هنوز دلیل دقیق ساخت آن مشخص نیست. برخی از متخصصان این بنا را به عنوان آرامگاهی برای دفن قابوس بن وشمگیر می‌بینند، اما با وجود تحقیقات مکرر، هیچ پیدایشی از جسد قابوس بن وشمگیر یافت نشده است. برخی فرضیه می‌ریزند که جسد این پادشاه در یک تابوت شیشه‌ای قرار داشته و از سقف برج آویزان بوده است. این فرضیه را به دلیل وجود روزنه شرقی برج برمی‌گردانند که باعث می‌شود نخستین اشعه‌های نور خورشید بر روی جسد قابوس بن وشمگیر تابیده شود.
از کتیبه‌های بنا به‌واضحی مشخص است که برج گنبد قابوس در اصل یک ساختمان بلند باشکوه بوده است، که اصلاح شده و برای آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار مخصوصاً ساخته شده است. طبق اطلاعات موجود در کتیبه بنا، قابوس در سال ۳۹۷ هجری قمری و سال ۳۷۵ هجری خورشیدی فرمان احداث این برج بلند را صادر کرده است، با اینکه دلیلی از هدف آرامگاهی برای آن در کتیبه وجود ندارد.

فرضیه آرامگاه قابوس بن وشمگیر

به دلیل وجود روزنه شرقی جسد این پادشاه در یک تابوت شیشه‌ای قرار داشته و از سقف برج آویزان بوده است.

بنای رصد خانه

در روایات و کتب تاریخی شواهدی وجود دارد که احتمال استفاده از بنا به‌عنوان رصدخانه را نشان می‌دهد. در کتاب ذخیره خوارزمشاهی نوشته‌های سید اسماعیل جرجانی ذکر شده است که یک منجم به نام کوشیار گیلانی در خدمت امیر قابوس بوده است. همچنین در کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری نیز به نام کوشیار گیلانی اشاره شده و ذکر شده است که وی یک رصدخانه به نام خود بنا کرده است و مکان آن مخفی است. این دو نوشته باعث ایجاد این احتمال می‌شود که برج قابوس در واقع همان رصدخانه است که بر اساس طرح و نقشه کوشیار گیلانی به دستور قابوس ساخته شده است. کوشیار گیلانی، علاوه بر اینکه ریاضی‌دان و ستاره‌شناسی بوده است، اخترشناس وشمگیر و قابوس بن وشمگیر نیز بوده است.

کوشیار گیلانی کیست؟

ریاضی‌دان و ستاره‌شناسی  که  اخترشناس قابوس بن وشمگیر نیز بوده است.

نمایش ستون کیهان

بعضی از محققان در زمینه معماری، سبک و طرح‌های مثلثی آجری در برج گنبد قابوس را به عنوان نماد و نشانه‌های اساطیری تفسیر می‌کنند. آن‌ها معتقدند که برج گنبد قابوس نمونه‌ای است از یک الگوی کلی در معماری که به عنوان “ستون کیهان” شناخته می‌شود و علائمی از محور جهان را نمایان می‌سازد.

نشان پادشاهی

بعضی از متخصصان، برج گنبد قابوس را به عنوان یک ابزار برای حفظ نام و یادگاری‌ها توصیف کرده‌اند، و تنها هدف از ساخت چنین ساختمان بزرگ و باشکوهی را به نمایش قدرت و هنر قابوس می‌دانند. آن‌ها معتقدند که ویژگی‌های منحصربه‌فرد این برج می‌تواند به خاطر آور شکوه و عظمت دوران حکمرانی این پادشاه باشد و نام وی را جاودانه نگه دارد.

داستان های افسانه ی برج گنبد قابوس

درباره برج گنبد قابوس، داستان‌های بسیاری وجود دارد که در ادامه بخشی از آن‌ها را ذکر خواهیم کرد:

تابوت آویزان قابوس

بر اساس افسانه‌ها، درباره برج گنبد قابوس، داستان‌های زیادی وجود دارد. برخی از این داستان‌ها می‌گویند که جسد شمس المعالی را در یک تابوت بلوری قرار داده و آن را با یک زنجیر به سقف برج که به ارتفاع ۵۰ متر بالا می‌رفته آویزان کرده بودند. مدیر پژوهشی پایگاه تاریخی شهر جرجان نیز در این باره صحبت می‌کند که در دوران قبل از اسلام، مردم گنبد کاووس تابوت‌های مردان بزرگ را به گونه‌ای ساخته بودند که دشمنان به آنها دسترسی نداشتند. اما قابوس مسلمان بود و آویختن تابوت او از سقف برج مورد قبول نبوده است. با این حال، طبق روایات، در آغاز اسلام، عملیات آویزان کردن تابوت برجستگان انجام می‌شد تا مردم فرصتی برای وداع با آنها داشته باشند و سپس جسد به آرامگاه منتقل می‌شد.

کانال مخفی تا روسیه

در گذشته، یکی از افسانه‌ها درباره برج گنبد قابوس این بود که یک کانال زیرزمینی در زیر برج وجود دارد که به مرزهای روسیه امتداد دارد. یک داستان جالب درباره این افسانه وجود دارد که احتمالاً واقعیتی در پشت آن نهفته است. وقتی دولت روس نواحی شمالی ایران را تصرف کرد و یک کمیسیون برای حل مسائل مرزی بین دو کشور تشکیل شد، گنبد قابوس جزو مناطق تحت کنترل روسیه قرار گرفت. آن‌ها در آن زمان در گنبد کاووس حاکمیت داشتند و یک پادگان قزاق نیز در این شهر وجود داشت. در سال ۱۳۱۶ هجری قمری، یک تیم روسی برای کاوش در محل برج فرستاده شد. در همان زمان، یک خندق به طول ۲۷۰ متر دور برج و خندق دیگری به طول ۱۰۳۰ متر در اطراف آن ساخته شد. روس‌ها ستاد امور انتظامی و قراول خانه خود را در نزدیکی برج قرار دادند و در قطعه زمین بین دو خندق نیز خانه‌ها ساختند. این ساخت‌وسازها باعث شد که داستان‌ها و افسانه‌های مرتبط با برج شکل گیرند.

زین زرین

یکی دیگر از افسانه‌های مرتبط با این بنا، وجود زین زرین بر روی قمه مخروطی برج قابوس است. براساس گفته‌ها، در اوایل قرن ۱۴ هجری شمسی، یک فرد تصمیم گرفت تا برای بررسی درستی این موضوع و دستیابی به زین، اقدام جالبی انجام دهد. او با استفاده از چوب، تخته و ریسمان، خود را به قمه برج برسانید و به آنجا صعود کرد؛ اما در آنجا هیچ چیزی وجود نداشت.

میل به چه معناست ؟

میل یک تک‌بنا است که در گذشته به آن “چراغدان” یا “چراغ‌پایه” نیز گفته می‌شد. در لغت، میل به معنای مرکز نور و روشنایی و مکانی برای قرار دادن شعله نار است. در دوران پیش از اسلام، این مناره‌ها یا میل‌ها به عنوان راهنماهای کاروان‌ها و قافله‌ها به منظور راحتی مسافران ساخته می‌شدند. این راهنماها عموماً در کنار جاده‌ها و راه‌ها قرار می‌گرفتند و با روشن کردن آتش در بالای آن‌ها، به گمگشتگان در شب‌های تاریک یا روزهای مه گرفته کمک می‌کردند تا راه را در بی‌راهی تشخیص دهند. مناره‌ها یا میل‌ها از ابتدای ساخت‌شان بناهای مستقلی بوده‌اند و ارتباطی با سازه‌های دیگر نداشتند. در دوران باستان، میل‌ها برای ارسال پیام، پست و همچنین راهنمایی مسیرها استفاده می‌شدند، اما تزئینات آن‌ها دربارهٔ کاربرد دقیق آن‌ها مورد بحث قرار می‌گیرد. بیشتر میل‌های ایران متعلق به سده‌های چهارم تا ششم میلادی هستند و همگی دارای یک پلکان برای صعود به بالا هستند، در حالی که برخی از آن‌ها (مانند منار گار) دو پلکان مارپیچی و جداگانه دارند.

نکات بازدید از گنبد قابوس

• گنبد کاووس فصول تابستان گرم و خشکی دارد و بهترین زمان برای بازدید از این برج زیبا از اوایل پاییز تا اوایل بهار است.
• برای آسایش و راحتی گردشگران، منطقه اطراف بنا گنبد قابوس به عنوان یک باغ ملی (پارک قابوس) طراحی شده است.
• فرآیندهای زیباسازی و کاشت چمن، درختکاری و پیاده‌رو‌سازی سنگ‌فرش در محوطه انجام شده است.
• ساعات بازدید از این بنا از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۲۰ عصر و در ۶ ماه دوم از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۱۹ عصر است.
• یک منطقه در محوطه این اثر تاریخی وجود دارد که شما می‌توانید لباسهای ترکمنی بپوشید و یک عکس یادگاری بگیرید.
• پس از بازدید از بنا گنبد قابوس، می‌توانید به موزه فرش گنبد سر بزنید که در نزدیکی آن قرار دارد.